Sau các cuộc không kích, thủ tướng Israel Netanyahu phát đi thông điệp khẳng định mục tiêu của Israel không nhắm vào người dân Iran mà nhằm vào chế độ Hồi giáo cầm quyền. Israel đang triển khai chiến lược “đánh trục kháng cự” – triệt phá mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm của Iran tại Trung Đông. Iran đang đối mặt với khủng hoảng kinh tế do các lệnh trừng phạt kéo dài, đồng tiền mất giá và làn sóng bất ổn xã hội gia tăng. Iran có thể phong tỏa eo biển Hormuz – tuyến hàng hải chiến lược toàn cầu – giá dầu có thể tăng vọt, kéo theo nhiều hệ lụy kinh tế và an ninh toàn cầu.
Thông điệp của Netanyahu và chiến lược “đánh trục kháng cự” của Israel
Thông điệp của Netanyahu tới người dân Iran
Vài giờ sau khi Israel tiến hành các cuộc không kích vào Iran vào thứ Sáu tuần trước, Thủ tướng Benjamin Netanyahu đã phát đi một thông điệp video trực tiếp gửi đến người dân Iran.
“Cuộc chiến của Israel không nhắm vào người dân Iran,” ông nói. “Chúng tôi chiến đấu chống lại chế độ Hồi giáo sát nhân đang đàn áp và làm các bạn nghèo đói.”
Đây là một động thái táo bạo cho thấy mục tiêu của ông còn vượt xa việc cản trở các cuộc đàm phán hạt nhân giữa Mỹ và Iran mà ông luôn phản đối. Nó cho thấy Israel đang cố gắng khai thác những điểm yếu của Cộng hòa Hồi giáo để kích động bất ổn kinh tế và làm dấy lên làn sóng lật đổ chế độ giáo quyền đã cai trị Iran gần nửa thế kỷ qua.
Iran triệt phá “trục kháng cự” của Iran
Trong suốt 20 tháng qua, Israel đã tập trung triệt phá cái gọi là "trục kháng cự" của Iran — mạng lưới các lực lượng vũ trang đồng minh do Tehran hậu thuẫn tại các quốc gia Trung Đông. Giờ đây, Israel đang tấn công một Cộng hòa Hồi giáo có nền kinh tế bị tàn phá bởi hàng thập kỷ trừng phạt, khiến các nhà lãnh đạo của họ cạn kiệt ngân sách và dễ bị tổn thương trước bất ổn trong nước. Tehran đang đối mặt với một tình thế tiến thoái lưỡng nan: họ có thể đẩy căng đến đâu mà không khiến Mỹ trực tiếp tham chiến? Và họ có đủ ý chí để theo đuổi một cuộc chiến tiêu hao kéo dài có thể kích hoạt làn sóng bất ổn trong nước?
Kể từ sau cuộc tấn công của Hamas vào Israel ngày 7 tháng 10 năm 2023, Thủ tướng Netanyahu tuyên bố rằng Israel đã hành động một cách “có hệ thống, thận trọng và có tổ chức” nhằm triệt phá mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm trong khu vực của Iran. Chiến dịch này bắt đầu bằng việc tiêu diệt Hamas – lực lượng ủy nhiệm của Tehran – và tiếp tục với các cuộc tấn công chính xác bằng máy bay không người lái cũng như các vụ ám sát nhằm vào Hezbollah do Iran hậu thuẫn tại Lebanon. “Như đã hứa, chúng tôi đang thay đổi bộ mặt Trung Đông,” ông nói hồi tháng 12.
Sự chính xác và tốc độ của Israel khiến Tehran choáng váng
Tuy nhiên, sự chính xác và tốc độ mà Israel thể hiện khi tiêu diệt các chỉ huy cấp cao nhất trong chuỗi chỉ huy quân sự của Iran vào thứ Sáu đã khiến nhiều người ở Tehran choáng váng — đặc biệt khi điều này diễn ra chưa đầy một năm sau vụ thủ lĩnh Hamas, Ismail Haniyeh, bị Israel ám sát ngay khi đang được chính phủ Iran đón tiếp trong một nhà khách chính thức ở thủ đô Tehran.
“Dường như điểm gãy của Iran đã đến sớm hơn nhiều so với tôi dự đoán,” Saeed Laylaz, một nhà kinh tế học và cựu cố vấn cho Tổng thống cải cách Masoud Pezeshkian của Iran, người lâu nay kêu gọi cải tổ chế độ, nhận xét. “Tôi từng nghĩ sức chịu đựng của họ lớn hơn thế này rất nhiều.”
Việc cuộc xung đột leo thang đến đâu sẽ quyết định liệu một cuộc chiến tranh khu vực quy mô lớn hơn có bùng nổ hay không, cũng như tương lai của tham vọng hạt nhân của Iran. Chế độ này có thể đang sở hữu khoảng 2.000 tên lửa đạn đạo để tấn công Israel, và nếu bị dồn vào chân tường, họ có thể nhắm vào cơ sở hạ tầng dầu mỏ trong khu vực hoặc các căn cứ quân sự của Mỹ. Tuy nhiên, nỗi lo kéo Mỹ vào chiến tranh và làm tổn hại đến quan hệ đang được cải thiện với các quốc gia vùng Vịnh như Ả Rập Xê Út có khả năng sẽ khiến Iran không chọn những phương án đó.
Khủng hoảng kinh tế trong nước và làn sóng bất ổn tiềm tàng
Nền kinh tế Iran chịu ảnh hưởng nặng nề bởi các lệnh trừng phạt
Khả năng tiếp cận của Iran với các thị trường tài chính toàn cầu, hệ thống ngân hàng quốc tế và thị trường dầu mỏ thế giới đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi các lệnh trừng phạt. Đáng chú ý, các lệnh trừng phạt này đã làm giảm mạnh xuất khẩu dầu thô, gây thiệt hại nghiêm trọng cho nguồn thu ngoại tệ và làm suy yếu khả năng của Tehran trong việc sửa chữa cơ sở hạ tầng đang xuống cấp. Cuối năm ngoái, các quan chức phụ trách trữ lượng khí đốt tự nhiên lớn thứ hai thế giới đã buộc phải áp đặt các đợt cắt điện tại các ngành công nghiệp then chốt và tích trữ khí đốt, trong bối cảnh các nhà máy điện thiếu vốn đầu tư không thể đáp ứng nổi nhu cầu kỷ lục.
Khi đồng rial lao dốc và sức mua của người dân sụt giảm mạnh, các cuộc biểu tình phản đối chính phủ ngày càng diễn ra thường xuyên hơn và lan rộng hơn. Bộ máy tư pháp và an ninh của Iran đã mạnh tay đàn áp các cuộc biểu tình. Châu Âu đã bắt đầu gia tăng các biện pháp trừng phạt vì vi phạm nhân quyền.
Rủi ro thiệt hại kinh tế và bất ổn chính trị tiềm tàng nếu kéo dài cuộc chiến
Trong những tháng trước cuộc không kích hôm thứ Sáu, Israel đã mô phỏng chiến tranh với nhiều kịch bản khác nhau để phân tích liệu một cuộc tấn công có thể khiến Cộng hòa Hồi giáo mất hoàn toàn bộ chỉ huy cấp cao hay không, theo các tài liệu mà Bloomberg có được và các quan chức phương Tây am hiểu vấn đề cho biết. Kết luận cho thấy có nguy cơ người dân Iran sẽ đoàn kết xung quanh chính quyền. Đồng thời, các cơ quan tình báo Israel và phương Tây cũng ước tính rằng một cuộc xung đột kéo dài sẽ gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng cho Iran, từ đó tạo ra bất ổn chính trị lớn.
“Một cuộc xung đột kéo dài với Israel, kết hợp với các lệnh trừng phạt gia tăng, có nguy cơ gây ra những cú sốc kinh tế sâu sắc hơn cho Iran,” bản đánh giá nhận định. “Điều này có thể dẫn đến việc đồng tiền nội tệ sụt giảm thêm nữa, làm trầm trọng thêm tình trạng lạm phát vốn đã cao và tiếp tục bào mòn sức mua. Những điều kiện như vậy nhiều khả năng sẽ làm gia tăng sự bất mãn trong tầng lớp trung lưu và thổi bùng làn sóng bất ổn xã hội, có thể dẫn đến các cuộc biểu tình mới.”
Tuy nhiên, với kinh nghiệm từng sống sót qua hàng thập kỷ bị phong tỏa thương mại và trừng phạt, cũng như cuộc chiến kéo dài và đẫm máu với Iraq trong thập niên 1980, người dân Iran đã rèn luyện khả năng chống chịu với bất ổn và khó khăn kinh tế. Ngược lại, Israel – dù được Mỹ và châu Âu hậu thuẫn cùng với công nghệ quân sự tiên tiến nhất khu vực – lại không quen với các cuộc chiến kéo dài, hoặc ít nhất là không cho đến tháng 10/2023. Vì thế, vẫn chưa rõ Israel có thể duy trì một chiến dịch lâu dài ra sao nếu Iran tiếp tục phản công.
Vai trò của Mỹ và toan tính của Netanyahu & Trump
Toan tính của Netanyahu
Tính đến Chủ nhật, khi các đợt không kích nhằm vào Tehran tiếp diễn — bao gồm cả các cuộc tấn công vào một nhà máy lọc dầu trọng yếu và các khu công nghiệp ở phía nam thành phố — cảm giác ngày càng rõ ràng trong nội bộ Iran là cuộc chiến sẽ chỉ ngày càng leo thang, và quân đội nước này đang chuẩn bị cho một cuộc chiến kéo dài.
Đầu hàng vào thời điểm này là điều không thể tưởng tượng được đối với giới lãnh đạo Iran, những người xem các cuộc tấn công của Israel là một lời tuyên chiến chính thức với đất nước mình, theo lời ông Fouad Izadi — một học giả tại Đại học Tehran, người nhiều năm qua luôn kiên định ủng hộ Lãnh tụ Tối cao Khamenei và Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo.
Một người am hiểu suy nghĩ của ông Trump cho biết Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã gây sức ép với Tổng thống Mỹ về việc đối đầu với Iran ngay từ khi ông Trump tái nhậm chức vào tháng Giêng. Và trong suốt quá trình đàm phán hạt nhân giữa Mỹ và Iran — bắt đầu từ tháng Tư — có thể thấy rõ Netanyahu đã quyết tâm tấn công. Hôm thứ Bảy, Axios đưa tin rằng Israel đã kêu gọi Mỹ tham gia cuộc chiến nhằm tiêu diệt chương trình hạt nhân của Iran, trích dẫn hai nguồn tin ẩn danh từ phía Israel.
Những phát biểu mâu thuẫn của tổng thống Trump
Tuy nhiên, Trump lại đưa ra những tuyên bố mâu thuẫn. Hôm Chủ nhật, ông nói rằng Iran và Israel “nên đạt được một thỏa thuận, và sẽ đạt được một thỏa thuận,” cho thấy ông muốn có một lệnh ngừng bắn. Nhưng cùng ngày, ông lại nói với đài ABC News rằng Mỹ có thể tham gia vào cuộc xung đột.
Vai trò của Mỹ trong toàn bộ diễn biến này đang là một trong những câu hỏi lớn nhất, khi ông Trump đặt chân đến Canada để tham dự hội nghị thượng đỉnh G7. Theo một quan chức cấp cao của Mỹ, ông Trump đã từng phủ quyết một kế hoạch của Israel nhằm ám sát Lãnh tụ Tối cao Khamenei, sau khi phía Israel cho biết họ có cơ hội thực hiện. Ông cũng đã thảo luận về cách chấm dứt xung đột trong cuộc điện đàm hôm thứ Bảy với đối thủ chính của nhóm G7 – Tổng thống Nga Vladimir Putin.
Các cuộc đàm phán giữa Iran và Mỹ — vốn nhằm giải quyết thế bế tắc bằng cách hạn chế hoạt động hạt nhân của Tehran để đổi lấy việc dỡ bỏ trừng phạt — đã sụp đổ. Điều này được xem là một chiến thắng cho Israel, theo bà Ellie Geranmayeh, phó giám đốc Chương trình Trung Đông và Bắc Phi thuộc Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu. “Các cuộc không kích này nhằm triệt tiêu cơ hội của Tổng thống Trump trong việc đạt được một thỏa thuận,” bà nói. “Đây là một cuộc tấn công quy mô lớn do Israel khởi xướng, nhằm đẩy căng thẳng với Tehran lên cao và kéo cả khu vực vào một cuộc đối đầu.”
Thế tiến thoái lưỡng nan của Iran
Dù vậy, một số quan chức ở Trung Đông, châu Âu và Mỹ cho biết Iran nhiều khả năng sẽ giới hạn phản ứng quân sự của mình ở các mục tiêu của Israel và tránh một cuộc xung đột lan rộng có thể lôi kéo Mỹ vào. Về phần mình, Trump cũng tuyên bố rằng ông vẫn nghĩ mình có thể đàm phán được một thỏa thuận với Tehran.
Các nước láng giềng Ả Rập vùng Vịnh của Iran — những quốc gia mà Tehran đã hàn gắn quan hệ trong hai năm qua — đang lo ngại trước các hành động của Israel và không muốn bị lôi kéo vào cuộc xung đột, theo lời các quan chức cấp cao trong khu vực. Dù Iran có khả năng tấn công các cơ sở hạ tầng và nhà máy dầu của khu vực, nhưng nước này khó có khả năng muốn phá vỡ những mối quan hệ mới được thiết lập. Thay vào đó, Iran hiểu rằng các nước láng giềng đang lo sợ bị cuốn vào vòng xoáy chiến sự và đang thúc đẩy các nỗ lực giảm leo thang thông qua ông Trump.
Nguy cơ phong tỏa eo biển Hormuz và tác động đến thị trường dầu mỏ
Israel vẫn cần sự hậu thuẫn từ Mỹ?
Israel tuyên bố kiên quyết phá hủy chương trình hạt nhân của Iran, nhưng để làm điều đó thành công, họ vẫn cần sự hậu thuẫn từ Mỹ. Trong tình thế hiện tại, nếu hành động đơn phương, Israel có thể khiến chương trình hạt nhân của Iran bị trì hoãn khoảng một năm — và điều này thậm chí có thể thúc đẩy Tehran quyết tâm chế tạo bom hạt nhân.
Một số người dân Iran đã xuống đường kêu gọi chính quyền nhanh chóng phát triển vũ khí hạt nhân, cho thấy các cuộc tấn công của Israel có thể đang làm gia tăng sự ủng hộ đối với một chương trình vũ khí nguyên tử, dù Cộng hòa Hồi giáo từ trước đến nay vẫn khẳng định chương trình hạt nhân của họ chỉ nhằm mục đích hòa bình.
Việc Mỹ có tham gia các đợt tấn công của Israel hay không sẽ phụ thuộc vào bước đi tiếp theo của Iran. Dù ông Trump nói rằng ông đã biết trước các đòn tấn công, ông phủ nhận việc Mỹ tham gia trực tiếp, ngoài hỗ trợ Israel đánh chặn tên lửa và máy bay không người lái của Iran. Dẫu vậy, ông đã tận dụng các cuộc tấn công này để gây áp lực, yêu cầu Iran đồng ý đàm phán.
Iran vẫn đang giấu bài?
Nhưng theo ông Izadi, giáo sư Đại học Tehran, điều đó giờ là điều không tưởng. Và vẫn còn lý do để tin rằng khả năng phòng thủ của Iran chưa bị suy yếu đáng kể.
Một quan chức phương Tây — cũng yêu cầu giấu tên — cho rằng còn quá sớm để đánh giá thấp năng lực của Iran, và nhấn mạnh rằng trong các cuộc tấn công trước đây, Tehran vẫn chưa sử dụng hết tiềm lực của mình.
Iran vẫn sở hữu một kho tên lửa đạn đạo đáng kể — loại vũ khí mà hệ thống phòng không của Israel từng chật vật đối phó vào tháng 4 và tháng 10 năm ngoái — và có vẻ như hiện tại vẫn đang gặp khó khăn. Ngoài ra, Iran còn có các lực lượng ủy nhiệm như nhóm Houthi tại Yemen. Nhóm này đã chứng minh khả năng tấn công Israel, làm gián đoạn thương mại ở Biển Đỏ, cũng như quấy rối các tàu hải quân của Mỹ. Trong kịch bản tồi tệ nhất, Tehran có thể đưa ra bước đi chưa từng có: phong tỏa eo biển Hormuz — điều mà theo Bloomberg Economics có thể đẩy giá dầu lên tới 130 USD/thùng. Dù giá dầu đã tăng mạnh vào thứ Sáu, nhưng hiện vẫn dưới mức 75 USD/thùng.
Một quan chức Pháp, giấu tên, cho biết các đợt tấn công của Israel nhiều khả năng sẽ khiến Đại giáo chủ Khamenei và chính quyền thần quyền trở nên cực đoan hơn, nhưng sẽ không khiến ông mất quyền lực hay làm sụp đổ Cộng hòa Hồi giáo. Iran vẫn còn những đồng minh trong khu vực, bao gồm Pakistan và một số quốc gia Ả Rập vùng Vịnh, những nước có thể hoan nghênh một Tehran suy yếu, nhưng không muốn chứng kiến một khoảng trống quyền lực nguy hiểm tại đây — vị quan chức này nói thêm.
>> Xem thêm: Israel tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran, cảnh báo sẽ có thêm các cuộc tấn công tiếp theo
