Bắc Kinh tuyên bố sẵn sàng đóng vai trò trung gian hòa giải trong cuộc xung đột leo thang giữa Israel và Iran, sau khi đã thành công trong việc làm trung gian hàn gắn quan hệ giữa hai đối thủ khu vực là Iran và Ả Rập Xê Út vào năm 2023. Tuy nhiên, cuộc chiến hiện tại cũng cho thấy khoảng cách giữa tham vọng ngoại giao của Trung Quốc tại Trung Đông và khả năng can dự thực tế còn khá hạn chế của nước này.
Iran – đối tác chiến lược của Trung Quốc
Phản ứng mờ nhạt của Bắc Kinh trước cuộc chiến bùng nổ vào ngày 12 tháng 6 giữa Israel và Iran đã nói lên rất nhiều điều về vị thế ngoại giao khó xử mà Trung Quốc đang vướng phải.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình phải mất bốn ngày mới lên tiếng, khi vào thứ Ba ông kêu gọi cả hai bên “sớm giảm leo thang xung đột” và tuyên bố sẵn sàng “đóng vai trò mang tính xây dựng” trên mặt trận ngoại giao — nhưng không đưa ra bất kỳ chi tiết cụ thể nào.
Trong khi Trung Quốc muốn thể hiện mình là một siêu cường có ảnh hưởng ngoại giao trên trường quốc tế — có khả năng làm trung gian thay thế cho Hoa Kỳ — thì cuộc xung đột hiện nay lại đang phơi bày rõ những giới hạn trong sức ảnh hưởng toàn cầu của Bắc Kinh.
Bắc Kinh có mối quan hệ kinh tế rất gần gũi với Tehran, chủ yếu nhờ vào nguồn tài nguyên năng lượng dồi dào của Iran.
“Theo một tuyên bố của Bộ Ngoại giao Mỹ hồi tháng 3, Trung Quốc hiện là nước nhập khẩu dầu mỏ lớn nhất của Iran.”
Phần lớn lượng dầu xuất khẩu từ các quốc gia vùng Vịnh sang châu Á — bao gồm cả của Iran — đều đi qua điểm nghẽn chiến lược là eo biển Hormuz. Nếu eo biển này bị đóng cửa, điều đó có thể gây ra tác động lớn đối với Trung Quốc, theo nhận định của Andrea Ghiselli, chuyên gia về quan hệ quốc tế của Trung Quốc tại Đại học Exeter (Vương quốc Anh).
Iran có thể đóng cửa eo biển Hormuz đối với các tàu chở dầu
Ảnh hưởng của việc nếu Iran đóng của eo biển Hormuz
Hiện tại, “giá dầu vẫn chưa tăng quá nhiều,” Ghiselli nhận định. “Nhưng tình hình có thể trở nên cực kỳ nghiêm trọng nếu Iran ngừng xuất khẩu dầu, đặc biệt là nếu eo biển Hormuz bị đóng cửa. Khi đó, đây sẽ thực sự là một vấn đề lớn.”
Trong quá khứ, Iran đã từng đe dọa sẽ đóng cửa eo biển này — nơi mà khoảng 20% thương mại dầu mỏ toàn cầu phải đi qua.
Vai trò của Iran trong chiến lược của Trung Quốc
Trung Quốc và Iran đã ký một thỏa thuận đối tác kéo dài 25 năm vào năm 2021, trong đó bao gồm cả cam kết để Iran tham gia vào sáng kiến “Vành đai và Con đường” (New Silk Roads) đầy tham vọng của Bắc Kinh. Trung Quốc đang trông chờ vào việc thắt chặt quan hệ với Iran như một cách để mở rộng ảnh hưởng tại Trung Đông — và không chỉ về mặt kinh tế.
Chế độ cầm quyền tại Tehran “phản đối quyền bá chủ của Mỹ, điều mà, xét trên phương diện rộng, cũng là một trong những mục tiêu chung trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc,” Ghiselli cho biết. Khi xây dựng quan hệ với Iran, Trung Quốc muốn gửi thông điệp tới các nước láng giềng như Ả Rập Xê Út và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất — vốn thân cận hơn với Washington — rằng Bắc Kinh có thể là một sự thay thế cho Hoa Kỳ.
Vì vậy, Iran được xem là cánh cửa để Trung Quốc bước vào khu vực Trung Đông, theo nhận định của Marc Lanteigne, chuyên gia về Trung Quốc tại Đại học Bắc Cực Na Uy.
Trung Quốc lo ngại chế độ Tehran sụp đổ
Việc chế độ Tehran sụp đổ “sẽ giáng một đòn nghiêm trọng vào chính sách ngoại giao của Bắc Kinh tại vùng Vịnh, cũng như các kế hoạch phát triển quan hệ thương mại sâu rộng hơn với toàn bộ khu vực,” ông Lanteigne cho biết. “Nếu chế độ tại Iran sụp đổ, gần như chắc chắn sẽ gây ra hiệu ứng lan rộng sang các khu vực khác trong khu vực, làm suy yếu sự ổn định mà Trung Quốc đang nỗ lực xây dựng.”
Ví dụ, chính nhờ Bắc Kinh mà hai kẻ thù không đội trời chung là Iran và Ả Rập Xê Út đã ký kết một thỏa thuận bình thường hóa quan hệ vào năm 2023. “Thỏa thuận đó hiện đang đứng trước nguy cơ tan thành mây khói vì cuộc chiến này,” Lanteigne nhận định.
Lập trường của Trung Quốc về xung đột tại Trung Đông
Trung Quốc có lợi ích lớn trong việc duy trì sự tồn tại của chính quyền Iran giữa cuộc xung đột hiện nay. Và Chủ tịch Tập Cận Bình cũng không giấu được sự bất mãn với chiến dịch tấn công của Israel khi ông phát biểu vào thứ Ba:
“Chúng tôi phản đối mọi hành động xâm phạm chủ quyền, an ninh và toàn vẹn lãnh thổ của các quốc gia khác. Xung đột quân sự không phải là giải pháp cho các vấn đề, và việc căng thẳng khu vực leo thang không phù hợp với lợi ích chung của cộng đồng quốc tế,” hãng thông tấn nhà nước Tân Hoa Xã dẫn lời ông.
Trung Quốc lên án cuộc tấn công của Israel nhằm vào Iran
Sự phản ứng yếu ớt của Trung Quốc
Nhưng lựa chọn của ông Tập tại khu vực Trung Đông là rất hạn chế.
“Hiện tại, giới lãnh đạo Iran đang nhìn quanh và tự hỏi bạn bè của họ ở đâu,” Ghiselli nhận định, đồng thời lưu ý rằng ngay cả Nga cũng đã “quyết định đóng cửa lãnh sự quán tại Tehran”.
“Iran không cần thông cáo báo chí hay tuyên bố suông, mà cần sự hỗ trợ cụ thể — như hệ thống phòng không hoặc máy bay chiến đấu,” ông nói thêm.
Tuy nhiên, một số nhà phân tích cho rằng khả năng Bắc Kinh cung cấp vũ khí cho Iran là điều khó có thể tưởng tượng. “Trung Quốc chưa bao giờ coi Iran là một đồng minh,” Ghiselli nói. Tehran là “một đối tác quan trọng, tất nhiên là thế, nhưng Trung Quốc rất rõ ràng rằng họ không muốn bị lôi kéo vào các cuộc xung đột khu vực”.
Điều này càng trở nên đúng hơn khi Tổng thống Mỹ Donald Trump đang ngày càng có lập trường hiếu chiến hơn với Iran. Trong bối cảnh đó, việc gửi vũ khí cho Tehran sẽ tiềm ẩn nguy cơ kéo Trung Quốc vào một cuộc xung đột ủy nhiệm với Hoa Kỳ.
Hiện tại, Bắc Kinh đang “cố gắng ổn định quan hệ với Washington,” Lanteigne cho biết, và “không muốn đối đầu với chính quyền Trump vào thời điểm này.”
Điều đó khiến ông Tập chỉ còn lại lựa chọn đóng vai trò “mang tính xây dựng” trong ngoại giao, với tư cách là một trung gian tiềm năng trong các cuộc đàm phán hòa bình tương lai.
Nguy cơ mất ảnh hưởng
Bắc Kinh đã có một số thành công nổi bật trong vai trò trung gian ngoại giao tại khu vực. Bên cạnh việc bình thường hóa quan hệ giữa Iran và Ả Rập Xê Út, Trung Quốc cũng đã giúp thúc đẩy thỏa thuận “đoàn kết dân tộc” giữa các phe phái Palestine được ký kết vào tháng 7 năm 2024.
Nhưng lần này, Israel sẽ phải đồng ý để Bắc Kinh đứng ra làm trung gian.
“Bắc Kinh rất muốn củng cố vị thế của mình như một người kiến tạo hòa bình thay thế phương Tây, nhưng trong trường hợp này, Trung Quốc gần như không thể hành động trực tiếp vì ảnh hưởng của họ đối với Israel là rất hạn chế — nhất là khi Bắc Kinh đã lên tiếng chỉ trích các hoạt động của Israel tại Gaza,” Lanteigne lưu ý.
“Chính phủ Israel khó có khả năng chấp nhận Trung Quốc làm trung gian, đặc biệt khi chính quyền Trump trên thực tế đã công khai ủng hộ Israel và còn ám chỉ rằng họ có thể can dự sâu hơn vào cuộc xung đột này,” ông nói thêm.
Trung Quốc có thể cố gắng can thiệp, nhưng không thể làm được nhiều hơn thế — điều này “có lẽ là một thời điểm đầy thất vọng đối với họ,” Ghiselli nhận định. “Đây chắc chắn là một phép thử quan trọng đối với năng lực ngoại giao của Trung Quốc.”
Và bất kỳ dấu hiệu công khai nào cho thấy sự yếu thế cũng có thể làm tổn hại hình ảnh của Bắc Kinh trong khu vực.
Trung Quốc có nguy cơ mất đi các đồng minh, hoặc làm gia tăng làn sóng hoài nghi Trung Quốc tại các quốc gia then chốt như Iran — nơi mà “cũng tồn tại một luồng ý kiến chỉ trích rằng Bắc Kinh chủ yếu đang lợi dụng sự cô lập quốc tế của Iran để mua dầu rẻ và tràn ngập thị trường Iran bằng hàng hóa Trung Quốc,” Ghiselli kết luận.
