Trung Quốc nắm giữ phần lớn nguồn cung và công nghệ chế biến đất hiếm toàn cầu, biến tài nguyên này thành vũ khí chiến lược trong cuộc chiến thương mại với Mỹ. Khi Bắc Kinh siết chặt xuất khẩu, Mỹ đối mặt nguy cơ thiếu hụt nguyên liệu thiết yếu cho quốc phòng, công nghệ và năng lượng sạch.
Đất hiếm - Hạt giống của công nghệ
Cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung leo thang đã bước sang một giai đoạn mới trong tháng 4, khi Bắc Kinh áp đặt các biện pháp hạn chế xuất khẩu mạnh mẽ đối với đất hiếm — các khoáng sản đóng vai trò thiết yếu trong mọi thứ từ điện thoại thông minh và tua-bin gió đến các hệ thống quân sự tiên tiến.
Được mệnh danh là “hạt giống của công nghệ,” đất hiếm là nền tảng cho hầu như mọi đổi mới hiện đại. Chúng cho phép thu nhỏ hóa thiết bị điện tử, phát triển công nghệ y tế và năng lượng xanh, và đảm bảo hoạt động của các hệ thống viễn thông, giao thông vận tải và quốc phòng.
Giờ đây, quyền kiểm soát những khoáng sản này trở thành trung tâm của cuộc đua địa chính trị nhằm giành ưu thế công nghệ — và Trung Quốc đang nắm lợi thế áp đảo.
Theo dữ liệu năm 2024 của Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS), Trung Quốc sản xuất 69% lượng đất hiếm toàn cầu và kiểm soát gần một nửa trữ lượng thế giới. Trung Quốc cũng chiếm tới 90% công suất tinh luyện — bước quan trọng biến khoáng sản thô thành vật liệu có thể sử dụng.
Trước sự dễ bị tổn thương của chuỗi cung ứng, Mỹ đã tăng tốc các nỗ lực tìm kiếm nguồn thay thế. Với sự hậu thuẫn từ Đạo luật Giảm Lạm Phát và Đạo luật CHIPS, ngành khai thác trong nước đang nhận được nhiều đầu tư hơn. Các công ty như MP Materials và Lynas Rare Earths đang được chính phủ hỗ trợ để xây dựng các cơ sở phân tách và chế biến đất hiếm đầu tiên tại Mỹ.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng việc phá vỡ thế độc quyền của Trung Quốc sẽ đòi hỏi nhiều hơn là chỉ đào thêm mỏ.
Mỹ đang phụ thuộc vào đất hiếm - Cuộc chơi mà Trung Quốc đang chiếm ưu thế tuyệt đối
Hiện tại, Mỹ nhập khẩu hơn một nửa số khoáng sản thiết yếu. Với việc Trung Quốc chiếm ưu thế tuyệt đối cả về trữ lượng và chế biến, sự phụ thuộc này tạo ra rủi ro chiến lược nghiêm trọng.
“Dù các quốc gia như Mỹ và Australia đã mở lại một số mỏ (ví dụ mỏ Mountain Pass ở California), họ vẫn phụ thuộc vào Trung Quốc để tinh luyện do khả năng chế biến hiệu quả về chi phí của nước này,” chuyên gia chiến lược năng lượng Umud Shokri, hiện là nghiên cứu viên tại Đại học George Mason, cho biết.
Shokri nói với hãng tin Anadolu rằng các quốc gia mới tham gia thị trường đất hiếm — bao gồm Madagascar và Uganda — đang phải đối mặt với những thách thức lớn về kỹ thuật, môi trường và cơ sở hạ tầng, điều này hạn chế khả năng cạnh tranh của họ.
Bất kỳ sự gián đoạn nào trong chuỗi cung ứng đất hiếm, theo Shokri, đều có thể gây chấn động đến các ngành công nghiệp phụ thuộc vào chúng. Điều này bao gồm cả lĩnh vực quốc phòng của Mỹ, vốn dựa nhiều vào đất hiếm để sản xuất các thiết bị then chốt như máy bay chiến đấu F-35, tàu ngầm lớp Virginia và Columbia, tên lửa Tomahawk, hệ thống radar, máy bay không người lái Predator và bom thông minh JDAM.
Để giảm thiểu rủi ro, Shokri nhấn mạnh đến những dự án như mỏ Sheep Creek ở Montana — nơi có nồng độ đất hiếm cao gấp 18 lần so với các nguồn thông thường của Trung Quốc. Theo ông, dự án này “có thể đáp ứng 25–50% nhu cầu của Mỹ,” tuy nhiên thời gian hoàn thành vẫn chưa rõ ràng.
Với nhu cầu toàn cầu đang tăng mạnh, các dự án này có thể cần được đẩy nhanh tiến độ để tạo ra tác động thực sự.
Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm
Trong tháng 4, Bắc Kinh đã hạn chế xuất khẩu 7 loại đất hiếm: samarium, gadolinium, terbium, dysprosium, lutetium, scandium và yttrium. Đây là những nguyên tố được sử dụng trong cả ứng dụng dân sự và quân sự — khiến chúng thuộc diện bị kiểm soát xuất khẩu “lưỡng dụng” theo các quy định thương mại quốc tế. Tính đến thời điểm hiện tại, sau khi hai bên đạt được một thỏa thuận hạ nhiệt căng thẳng thương mại vào cuối tuần qua, Trung Quốc đã tuyên bố tạm hoãn áp dụng các biện pháp hạn chế trong vòng 90 ngày.
Xuất khẩu đã bị đình chỉ khi các công ty buộc phải xin giấy phép từ Bộ Thương mại Trung Quốc kể từ ngày 4 tháng 4. Hệ thống mới này áp dụng cho mọi giai đoạn của chuỗi cung ứng, từ nguyên liệu thô đến sản phẩm hoàn chỉnh, mặc dù các chi tiết về quy trình cấp phép vẫn chưa được công bố rõ ràng.
Trung Quốc cũng đã mở rộng “danh sách thực thể không đáng tin cậy,” cấm xuất khẩu các mặt hàng lưỡng dụng cho 16 công ty Mỹ và thêm 11 công ty khác vào danh sách, theo thông báo từ Bộ Thương mại Trung Quốc (hiện Trung Quốc cũng đã tạm dừng lệnh trừng phạt đối với các công ty này).
Đối với các nhà sản xuất Mỹ phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc, các biện pháp hạn chế mới này lại càng làm gia tăng bất ổn — và có thể tiếp tục gây gián đoạn thêm cho chuỗi cung ứng toàn cầu vốn đã bị căng thẳng.
Mỹ tìm kiếm nguồn cung đất hiếm thay thế Trung Quốc
Theo Shokri, cuộc chiến thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc — hiện đang gia tăng dưới nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Donald Trump — đang tái định hình toàn cảnh ngành khai khoáng toàn cầu.
“Các mức thuế mà cả hai nước áp đặt đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng và thay đổi nhu cầu đối với một số mặt hàng quan trọng,” ông cho biết.
“Ví dụ, lệnh cấm gần đây của Trung Quốc đối với xuất khẩu khoáng sản thiết yếu như gallium, germanium, antimony và graphite sang Mỹ đã làm dấy lên lo ngại về sự ổn định chuỗi cung ứng trong các ngành phụ thuộc vào những tài nguyên này, bao gồm năng lượng sạch và sản xuất chip bán dẫn,” Shokri nói thêm.
Về phương án thay thế, Mỹ đã tìm kiếm các đối tác khoáng sản chiến lược mới — nổi bật là Ukraine.
“Trong những năm 1990, Mỹ đã đưa ra quyết định đưa phần lớn hoạt động khai khoáng và chế biến ra nước ngoài. Nhiều hoạt động đó rơi vào tay Trung Quốc,” giáo sư Barbara Arnold, chuyên ngành kỹ thuật khai khoáng tại Đại học Penn State, cho biết. “Không có lý do gì chúng ta không thể chế biến khoáng sản ngay tại trong nước.”
Tham vọng này đã thúc đẩy đàm phán về một thỏa thuận khoáng sản trị giá 1 nghìn tỷ USD giữa Mỹ và Ukraine. Ukraine sở hữu trữ lượng lớn titanium và đất hiếm — đặc biệt là tại các mỏ thuộc sở hữu nhà nước có thể tăng cường chuỗi cung ứng của Mỹ.
Kế hoạch này bao gồm một Quỹ Đầu tư Tái thiết chung, với việc Ukraine đóng góp 50% doanh thu từ các nguồn tài nguyên nhà nước như khoáng sản, dầu và khí đốt.
Ông Trump quảng bá thỏa thuận như một cách để người nộp thuế Mỹ thu hồi lại một phần tiền hỗ trợ quốc phòng cho Ukraine. Tuy nhiên, tình hình rất phức tạp.
“Xung đột đang diễn ra với Nga, thiệt hại cơ sở hạ tầng và việc phần lớn tài nguyên khoáng sản của Ukraine nằm ở các khu vực do Nga kiểm soát gây ra những thách thức nghiêm trọng,” Shokri nói.
Greenland, nơi sở hữu trữ lượng đất hiếm lớn thứ 8 thế giới, cũng được xem là nguồn thay thế tiềm năng. Tuy nhiên, các nhà phân tích cho rằng lập trường đối đầu mà ông Trump thể hiện với cả Ukraine và Greenland có thể gây khó khăn trong việc xây dựng các mối quan hệ đối tác mới.
Mặc dù đã có một số khoản đầu tư gần đây, Mỹ vẫn cần nhiều năm nữa để phát triển một chuỗi cung ứng đất hiếm tự chủ hoàn toàn.
>> Xem thêm: Nếu Mỹ muốn có nhiều đất hiếm hơn, họ cần giải quyết vấn đề tinh chế
